چه مشاغلی سخت و زیان‌آور است؟ چرا این مشاغل در زمره‌ی سخت و زیان‌آور قرار گرفته‌اند؟ آیا این شغل‌ها همیشه سخت و زیان‌آور باقی می‌مانند یا با تغییر شرایط محیط کار می‌شود از این لیست خارج شوند؟ کارگران چگونه باید بدانند که شغل آنها سخت و زیان‌آور است؟ در صورتی که شغلی سخت و زیان‌آور شناخته شد آیا در ساعت کار، مرخصی، بازنشستگی و … تاثیر می‌گذارد. در ادامه نکات مختصری درباره‌ی مشاغل سخت و زیان‌آور و قوانین و آیین‌نامه‌های مرتبط با آن می‌آوریم.
تعریف شغل سخت و زیان‌آور
کارهای سخت و زیان‌آور، کارهایی است که در آنها عوامل فیزیکی، شیمیایی، مکانیکی و بیولوژیکیِ محیط کارْ غیراستاندارد بوده و در اثر اشتغال در کارگر تنشی به مراتب بالاتر از ظرفیت‌های طبیعی (جسمی و روانی) ایجاد می‌گردد که نتیجه آن بیماری شغلی و عوارض ناشی از آن می‌باشد.
مشاغل سخت و زیان‌آور به دو گروه الف و ب تقسیم‌بندی می‌شوند((با توجه به تعریف آیین‌نامه اجرایی قانون)):
گروه الف: مشاغلی که صفت سخت و زیان‌آوری به ماهیت آن شغل وابسته نیست و می‌توان با به کارگیری تمهیدات بهداشتی، ایمنی و تدابیر مناسب توسط کارفرما سختی و زیان‌آوری آنها را حذف نمود.
گروه ب: مشاغلی که ماهیتاً سخت و زیان‌آور بوده و با به کارگیری تمهیدات بهداشتی، ایمنی و تدابیر فنی توسط کارفرما، صفت سخت و زیان‌آوری آنها کاهش یافته ولی کماکان سخت و زیان‌آوری آنها حفظ می‌گردد.
کمی فراتر از تعریف شغل سخت و زیان‌آور
بسیاری از مشاغل به این دلیل که باعث فرسودگی جسم و روان کارگران می‌شوند در لیست مشاغل سخت و زیان‌آور قرار گرفته‌اند. این تفاوت اصلی مشاغل سخت و زیان‌آور با دیگر مشاغل است. همان‌گونه که از تعریف مشخص است، ماهیت بعضی از مشاغل سخت و زیان‌آور است و ممکن است با تمهیدات ویژه‌ای کمی شرایط بهتر شود؛ اما هنوز سخت و زیان‌آور هستند. ولی دسته‌ی دیگری از مشاغل سخت و زیان‌آور به دلیل شرایطِ محیطی در این گروه قرار گرفته‌اند و اگر تمهیدات ایمنی و بهداشتی به درستی به کار بسته شود سخت و زیان‌آوری‌ها این کارها برطرف می‌شود.
اغلب کارگران فکر می‌کنند که تنها مزیتی که مشاغل سخت و زیان‌آور ممکن است برایشان داشته باشد، فقط بازنشستگی پیش از موعد است. در حالی که به جز مزایای بازنشستگی، در این نوع مشاغل کارگران بایستی شش ساعت در روز کار کنند و همچنین از مرخصی سالیانه بیشتری برخوردار شوند. اما عملاً به دلیل نبود تشکل مستقل کارگری و ترس کارگران از اخراج هیچ یک از این موارد اجرا نمی‌شود. همچنین طبق ماده یک آیین‌نامه مشاغل سخت و زیان‌آور در مشاغلی که سخت و زیان‌آور بودن ناشی از ماهیت کار نیست می‌بایست ظرف مدت ۲ سال کارفرما شرایط محیط کار را به گونه‌ای تغییر دهد که ایمنی کارگر در این مشاغل فراهم شود و این مشاغل از لیست سخت و زیان‌آوری حذف شود. این کار بایستی توسط کمیته‌های مشخص شده در قانون انجام شود. اما عملا در بسیاری موارد بر اثر فشار کارفرمایان، بدون تغییر شرایط در محیط کار این مشاغل از زمره‌ی مشاغل سخت و زیان‌آور خارج می‌شوند و کارگران به دلیل نداشتن تشکل‌های مستقل خودشان نمی‌توانند بر این کار نظارت داشته باشند و از این کار جلوگیری کنند.
از دیگر تفاوت‌های این نوع مشاغل تفاوت در پرداخت حق بیمه است. کارفرمایان بایستی حق چهار درصدی بیمه مشاغل سخت و زیان‌آور را به تامین اجتماعی پرداخت نمایند و خودداری کارفرمایان در اکثر موارد کارگران را دچار مشکل می‌نماید.
برخی از مشکلات کارگران در رابطه با مشاغل سخت و زیان‌آور
کارگران علاوه بر مشکلاتی که در دوران کار در این نوع مشاغل دارند با مشکلات دیگری هم روبرو هستند. اقدام برای بازنشستگی در قانون مشاغل سخت و زیان‌آور عملا عبور از هفت خوان رستم است. کارگران برای استفاده از این امکان در پیچ و خم کاغذ بازی‌ها و قوانین پیچیده می‌افتند و از آنجا که بسیاری از اوقات به صورت فردی برای بازنشستگی اقدام می‌نمایند، این قضیه مشکل‌تر می‌شود. در واقع به دلیل نبود نظارت درست بر محیط‌های کار و همچنین نبود تشکل‌های مستقل کارگری به عنوان بازوی نظارتی کارگران عملا بسیاری از اوقات عنوان‌های شغلی کارگران به درستی در لیست‌های بیمه مشخص نمی‌شود که همین قضیه هم باعث می‌شود اثبات این که کارگری در این شغل مشغول به کار بوده است کاری زمان‌بر و پیچیده شود.
یکی دیگر از موارد، عدم پرداخت ۴ درصد حق بیمه توسط کارفرمایان است که باز هم باعث می‌شود کارگران در مورد بازنشستگی و استفاده از مزایای این قانون دچار مشکل شوند. بسیاری از کارگرانی که با پیمانکارهای مختلف کار می‌کنند عملا در زمانی که برای بازنشستگی اقدام می‌کنند به دلیل اینکه ۴ درصد در طی زمان توسط کارفرمایان مختلف پرداخت نشده است دچار مشکل جدی می‌شوند.
علاوه بر مشکلاتی که بر سر راه استفاده از مزایای قانون مشاغل سخت و زیان‌آور در مقابل کارگران قرار دارد، مشاغل زیادی هستند که با وجود سخت و زیان‌آور بودن هنوز در لیست مشاغل سخت و زیان‌آور قرار نگرفته‌اند. همانند صیادی یا کسانی که در غسالخانه‌ها کار می‌کنند و بسیاری از مشاغل دیگر. علاوه بر این مشاغلی هستند که در لیست مشاغل سخت و زیان‌آور قرار دارند، اما عملا بازنشستگی پیش از موعد و دیگر مزایای آن برای این مشاغل برقرار نمی‌شود؛ مانند خبرنگاران و پرستاران.
راه حل چیست؟
در قانون، امکاناتی حداقلی برای کارگران شاغل در این مشاغل در نظر گرفته شده است. واقعیت این است که این حداقل‌های قانونی همانند دیگر دستاوردهای طبقه‌ی کارگر، ناشی از مبارزه کارگران در طول زمان است نه دلسوزی کارفرمایان. درست است که این حداقل‌ها در قانون وجود دارد، اما برای اجرایی شدن آن نیاز به نظارت و اعمال فشار از سوی کارگران است. بسیاری از اوقات ممکن است در اثر مبارزات کارگری قانونی تصویب شود اما بر اثر تغییر توازن قوا، کارفرمایان سعی در فرار از اجرای همین حداقل‌های قانونی داشته باشند.
برای حفظ این دستاوردها و برداشتن گامی به جلو و دستیابی به شرایط بهتر بایستی با ایجاد تشکل‌های مستقل کارگری سعی در حفظ این دستاوردها داشته باشیم.
سامانه مشاغل سخت و زیان‌آور چیست و چگونه ثبت‌نام کنیم
کارگران متقاضی بازنشتگی پیش از موعد در کارهای سخت و زیان آور یا کارگرانی که باور دارند شغلشان از جمله کارهای سخت و زیان‌آور است و می‌خواهند درخواستشان را به اداره کار ارائه دهند، باید در این سامانه ثبت‌نام کنند.
اگر چگونگی ثبت‌نام و روند بررسی درخواست‌ها در این سامانه برایتان مبهم است، ممکن است بتوانید در ادامه پاسخ خود را بیابید:
۱- نشانی سایت سامانه مشاغل سخت و زیان‌آور سراسری چیست؟
https://sakht.mcls.gov.ir
۲- شرایط ثبت‌نام در سامانه سخت و زیان‌آور چیست؟
احراز شرایط بازنشستگی که به تفصیل در راهنمای بازنشستگی توضیح داده شده است.
۳- چگونگی اخذ کد رهگیری از سامانه سخت و زیان‌آور؟
پس از تکمیل همه فیلدهای ثبت‌نام کد رهگیری توسط سامانه به متقاضی داده می‌شود.
۴- بازیابی کد رهگیری درصورت فراموشی، چگونه است؟
درقسمت ثبت‌نام بخشی به عنوان فراموشی کد رهگیری تعبیه شده است که با وارد کردن کد ملی و شماره شناسنامه و تاریخ تولد کد رهگیری بازیابی می‌شود.
۵- در صورت بروز مشکل درتکمیل فرم ثبت‌نام و لزوم ویرایش سامانه مراحل کار چگونه است؟
با مراجعه حضوری به دبیرخانه سخت وزیان‌آور واقع دراداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی مرکز استان اجازه ویرایش توسط کاربر استان به متقاضی داده می‌شود.
۶- منظور از سابقه سخت و زیان‌آور به صورت متوالی و متناوب چیست؟
عدم وجود فاصله کمتر از یک سال در ۲۰ سال سابقه سخت و زیان‌آور متوالی محسوب می‌شود و فاصله بیشتراز یک سال در ۲۰ سال سابقه سخت و زیان‌آور متناوب می‌باشد.
۷- چگونه از طریق سامانه رای کمیته به متقاضی اعلام می‌گردد؟
از طریق کد رهگیری متقاضی سامانه را بررسی می‌کند و در قسمت اعلام نتیجه رای کمیته بدوی و یا مرحله‌ای که درخواست وی در حال بررسی می‌باشد را ملاحظه می‌نماید.
۸- رای کمیته بدوی چند روز پس از ابلاغ قابل تجدیدنظرخواهی است؟
رأی کمیته بدوی ۱۵ روز اداری پس از ابلاغ و درج در سامانه قابل اعتراض و تجدیدنظرخواهی است.
۹- نحوه اعتراض به رأی کمیته بدوی و اخذ کد اعتراض چگونه است؟
متقاضی در مهلت ۱۵ روزه اداری پس از ابلاغ رأی کمیته به صورت درج در سامانه، با مراجعه‌ی حضوری به دبیرخانه سخت و زیان‌آور استان مربوطه جهت اخذ کد اعتراض و تکمیل فرم شماره ۴ در سامانه اقدام نماید.
۱۰- ثبت‌نام در سامانه به صورت فردی صورت می‌گیرد یا گروهی؟
ثبت‌نام در سامانه به صورت فردی است و تنها فرم‌های شماره یک (درخواست فردی) و فرم شماره چهار (فرم تجدید نظر یا اعتراض) در سامانه موجود می‌باشد.
۱۱- کد رهگیری چه زمانی داده می‌شود؟
پس از تکمیل ثبت‌نام و ثبت سوابق شغلی و قبول شرایط کد رهگیری ارائه می‌شود. با دریافت کد رهگیری کارشناسان امکان بررسی و اعلام نظر را پیدا می‌کنند و قبل از آن قادر به مشاهده‌ی تقاضا در کارتابل مربوطه نیستند.
موادی از قانون کار که در رابطه با کارهای سخت و زیان‌آور است
ماده ۳۶- مزد ثابت، عبارت است از مجموع مزد شغل و مزایای ثابت پرداختی به تبع شغل.
تبصره ۱- در کارگاه‌هایی که دارای طرح طبقه‌بندی و ارزیابی مشاغل نیستند، منظور از مزایای ثابت پرداختی به تبع شغل، مزایایی است که بر حسب ماهیت شغل یا محیط کار و برای ترمیم مزد در ساعات عادی کار پرداخت می‌گردد. از قبیل مزایای سختی کار، مزایای سرپرستی، فوق‌العاده شغل و غیره.
تبصره ۲- در کارگاه‌هایی که طرح طبقه‌بندی مشاغل به مرحله اجرا درآمده است مزد گروه و پایه، مزد مبنا را تشکیل می‌دهد.
تبصره ۳- مزایای رفاهی و انگیزه‌ای از قبیل کمک هزینه مسکن، خواربار و کمک عایله‌مندی، پاداش افزایش تولید و سود سالانه جزو مزد ثابت و مزد مبنا محسوب نمی‌شود.
ماده ۵۲- در کارهای سخت و زیان‌آور و زیرزمینی، ساعات کار نباید از شش ساعت در روز و ۳۶ ساعت در هفته تجاوز نماید.
تبصره- کارهای سخت و زیان‌آور و زیرزمینی به موجب آیین‌نامه‌ای خواهد بود که توسط شورای عالی حفاظت فنی و بهداشت کار و شورای عالی کار تهیه و به تصویب وزرای کار و امور اجتماعی و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی خواهد رسید.
ماده ۶۱- ارجاع کار اضافی به کارگرانی که کار شبانه یا کارهای خطرناک و سخت و زیان‌آور انجام می‌دهند، ممنوع است.
ماده ۶۵- مرخصی سالیانه کارگرانی که به کارهای سخت و زیان‌آور اشتغال دارند ۵ هفته می‌باشد. استفاده از این مرخصی، حتی‌الامکان در دو نوبت در پایان هر شش ماه کار صورت می‌گیرد.
ماده ۷۵- انجام کارهای خطرناک، سخت و زیان‌آور و نیز حمل بار بیشتر از حد مجاز با دست و بدون استفاده از وسایل مکانیکی، برای کارگران زن ممنوع است. دستورالعمل و تعیین نوع و میزان این قبیل موارد با پیشنهاد شورای عالی کار به تصویب وزیر کار و امور اجتماعی خواهد رسید.
ماده ۸۳- ارجاع هر نوع کار اضافی و انجام کار در شب و نیز ارجاع کارهای سخت و زیان‌آور و خطرناک و حمل بار با دست، بیش از حد مجاز و بدون استفاده از وسایل مکانیکی برای کارگر نوجوان ممنوع است.
ماده ۸۴- در مشاغل و کارهایی که به علت ماهیت آن با شرایطی که کار در آن انجام می‌شود برای سلامتی یا اخلاق کارآموزان و نوجوانان زیان‌آور است، حداقل سن کار ۱۸ سال تمام خواهد بود. تشخیص این امر با وزارت کار و امور اجتماعی است.
ماده ۹۶- به منظور اجرای صحیح این قانون و ضوابط حفاظت فنی، اداره کل بازرسی وزارت کار و امور اجتماعی با وظایف ذیل تشکیل می‌شود:
الف- نظارت بر اجرای مقررات ناظر به شرایط کار به ویژه مقررات حمایتی مربوط به کارهای سخت و زیان‌آور و خطرناک، مدت کار، مزد، رفاه کارگر، اشتغال زنان و کارگران نوجوان.